W stulecie odzyskania niepodległości Związek Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej opracował publikację pokazującą rolę naszej organizacji i samorządów wiejskich w budowie niepodległej Polski.
Pierwsza myśl utworzenia związku samorządowego skupiającego gminy wiejskie przewijała się na zjeździe gmin zorganizowanym w 1919 roku w Warszawie. Jednak dopiero w 1925 r. zorganizowany został zjazd 576 delegatów gmin wiejskich, który powołał do życia „Zrzeszenie Samopomocy Gmin Wiejskich”. Zadaniem jej według przyjętego statutu było: „ rozwinięcie pracy samorządowej i podniesienie rozwoju gospodarczego i kulturalnego w gminach wiejskich, czuwanie nad obroną praw i interesów gmin, udzielanie im porady prawnej i informacyjnej, tudzież współdziałanie z gminami w zakresie działalności nad podniesieniem dobrobytu”.
Mimo wielu przeszkód w pierwszych latach działalności organizacji starano się realizować zadania statutowe oraz uchwały przyjęte na zjeździe założycielskim. W ciągu półtora roku udzielono ponad 1000 porad, zgłoszono kilkadziesiąt interwencji w ministerstwach w sprawach poszczególnych gmin, wystosowano kilkadziesiąt memoriałów do władz centralnych i Sejmu.
Efektem tych działań było m.in.:
1.Wydanie ustawy z 29 marca 1926 r. o pokrywaniu kosztów leczenia ubogich w szpitalach publicznych, która zwalniała gminy od ponoszenia ich za mieszkańców od roku w gminie nie mieszkających.
2. Wydanie ustawy, przedłużającej do roku 1930 prawo gmin do poboru podatku wyrównawczego na pokrycie budżetu.
3. Uczestnictwo w Państwowej Radzie Samorządowej.
4. Rozwiązanie dotychczasowych Rad Gminnych i zarządzenie nowych wyborów w tym roku, przeprowadzonych zgodnie z opinią zjazdów terytorialnych.
5. Wydanie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych okólnika o niestosowaniu przez starostów kar aresztu na wójtów i pisarzy.
6. Wydanie przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych okólnika o niestosowaniu przez miasta opłat rogatkowych (kopytkowych) przy wjeździe do miast.
7. Wydanie przez Ministerstwo Skarbu zarządzania wypłacania gminom w ustawowym terminie ich podatków przez kasy skarbowe.
Ważnym w dalszym rozwoju organizacji był II Ogólnokrajowy Zjazd Delegatów Gmin Wiejskich obradujący 6-7 listopada 1927 roku w Warszawie. Uczestniczyli w nim przedstawiciele gmin nie tylko z obszaru byłego zaboru rosyjskiego ale również z Małopolski, Poznańskiego, Pomorskiego i Śląska. Przyjęto nowy statut i zmieniono nazwę na Związek Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwszym prezesem organizacji pod nową nazwą został Aleksander Lednicki. Wiceprezesami byli Franciszek Filipski i Antoni Pacholczyk, a dyrektorem Biura Związku Bolesław Tkaczyk.
Myślą przewodnią Zjazdu były trzy podstawowe hasła z wystąpienia programowego prezesa:
- przez silną gminę do silnego państwa,
- samorząd – szkołą życia obywatelskiego,
- samodzielność gminy.
Zjazd podjął wiele istotnych uchwał:
– W sprawach szkolnictwa: wypowiedział się za 7-klasową szkołą powszechną; za zezwoleniem związkom samorządowym w drodze ustawy, na pobieranie przez nie specjalnego podatku inwestycyjnego na budowę szkół; za organizowaniem na koszt gminy kursów dla dorosłych i oświaty pozaszkolnej; za upaństwowieniem szkół prywatnych w których liczba dzieci osiągnęła 40 dzieci a w danej miejscowości nie ma innej szkoły powszechnej; za zniesieniem odrębnego samorządu szkolnego i przekazaniem jego kompetencji samorządowi terytorialnemu, tj. Komisjom Szkolnym przy Radach Gminnych i Sejmikach Powiatowych; za tworzeniem przy szkołach 7-klasowych burs dla dzieci szkolnych.
– W sprawach opieki społecznej: zwrócono się do władz centralnych m.in. o wydanie ustawy o szkołach dla dzieci umysłowo-upośledzonych; o wydanie zarządzeń umożliwiających gminom finansowanie leczenia ludzi niezamożnych, o nowelizacji ustawy o opiece społecznej. Wezwano także związki komunalne do energiczniejszego zwalczania żebractwa i włóczęgostwa przez tworzenie schronisk i domów pracy.
– W sprawach finansowo – gospodarczych Zjazd wypowiedział się za nowelizacją ustawy o finansach komunalnych z 1923 r.; za koniecznością przeprowadzenia nowej klasyfikacji gruntów; za utworzeniem specjalnego funduszu na poprawę dróg i mostów gminnych.
– W sprawach rolnych, zdaniem delegatów na Zjazd, państwo i samorząd większą uwagę winny skierować na:
– zagadnienie komasacji gruntów,
– melioracje,
– zalesienie nieużytków,
– przedsięwzięcia mające na celu zbiorową inicjatywę, np. wspólne sprowadzanie nasion do siewu nawozów itp.,
– zaopatrzenie miejscowej hodowli w reproduktory,
– tworzenie mleczarń spółdzielczych,
– tworzenie przedsiębiorstw spółdzielczych, np. młynów, piekarń itp.,
– tworzenie spółek zbytu i zakupu produktów rolnych wytwarzanych przez rolnika i artykułów potrzebnych do produkcji,
– urządzanie kursów oświatowo-rolniczych,
– udzielanie stypendiów niezamożnym a zdolnym chłopcom i dziewczętom, celem wysyłania ich do szkół rolniczych.
Dopiero na początku lat 30 władze zaczęły doceniać rolę ZGW RP w kształtowaniu świadomości obywatelskiej mieszkańców wsi i korzystać z doświadczeń samorządowców wiejskich w tworzeniu regulacji tworzących podstawy prawne ustroju samorządowego II Rzeczypospolitej. Lata 30 stały się okresem rozkwitu Związku. Gośćmi III Zjazdu, który odbył się 2-3 czerwca 1930 r., był m.in. prezydent RP Ignacy Mościcki, premier Walery Sławek, prezesi Związku Miast Polskich – Zygmunt Słomiński i Biura Zjazdów Samorządu Ziemskiego (Związek Powiatów Polskich) –Józef Beck. W referacie programowym rządu w sprawach samorządowych, przedstawiciel rządu Maurycy Jaroszyński stwierdził: „fundamentem Rzeczypospolitej jest gmina a w Polsce specjalnie gmina wiejska”, współpracująca ściśle z administracją państwową i wykonująca dla dobra obywateli zadania własne i poruczone.
Przedstawiciele przedwojennego ZGW RP brali udział w pracach Państwowej Rady Samorządowej i Rady Zakładu Ubezpieczeń Wzajemnych. ZGW RP przedstawiał władzy własne propozycje dotyczące finansów gmin, m.in. konieczność umożliwienia gminom wymierzania i pobierania podatków, co uniezależniałoby samorządy gminne od powiatów i władz skarbowych. Kres działalności Związku przyniósł wybuch II wojny światowej. Po wojnie komunistyczne władze nie zezwoliły na wznowienie działalności ZGW RP. Idea Związku przetrwała jednak i znalazła wyraz w odrodzonej RP.
Chociaż Druga Rzeczpospolita uległa zagładzie, praca i wysiłek przedwojennych działaczy nie poszły na marne. Po ponad 50 latach iskra samorządności rozbłysła ponownie. Na I Ogólnopolska Konferencja Prezydentów, Burmistrzów i Wójtów, która odbyła się 11–13 września 1992 roku w Poznaniu, 62 wójtów złożyło deklarację reaktywacji utworzenia związku, który będzie kontynuował misję Związku utworzonego w 1925 roku. Z tego grona powstał kilkunastoosobowy komitet założycielski, który podjął prace organizacyjne zakończone rejestracją Związku Gmin Wiejskich Rzeczypospolitej Polskiej 31 maja 1993 roku.
Poniżej przybliżyliśmy Państwu fragment publikacji. Jest ona bogato ilustrowana zdjęciami, szczególnie z ostatniego 25 letniego okresu działalności Związku. Gorąco zachęcamy do zapoznania się z naszym albumem.
Oprac. PT/SM, źródło: ZGW RP; Głos Gminy Wiejskiej z lat 1925-1937; Ryszard Szwed „Centralne Związki Samorządowe w Polsce (1917-2003)” – Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie 2003.